تحلیلی جامعه شناختی از
“گفتمان نوروز به مثابه رهایی بخشی”
✍️ حامد شریف پور
مراسم و مناسک  نوروز هر کدام به دلایل خاصی شکل گرفته اند و این هنجارها و نمادها، عقاید و ارزش های سیاسی – اجتماعی خاصی را بازنمایی می کنند. آگاهی نسبت به چرایی و چگونگی آنها ضرورت کارکردی حفظ فرهنگ، همگرایی اجتماعی و تلاش برای رهایی از سلطه در ابعاد مختلف آن  است. در واقع دال مرکزی گفتمان نوروز در همه ی مناطق و کشورها در طول تاریخ ،چه در گفتمان تاج گذاری جمشید، چه در گفتمان شورش کاوه علیه ضحاک و چه  در گفتمان زیبایی شناختی و روان شناختی و چه در گفتمان طبیعت گرایی «رهایی بخشی» است .
در نظریه های انتقادی که هدف و فلسفه ی وجودی آن رهایی بخشی است سیستم های اجتماعی غیر عقلانی را به سوی عقلانیت مدرن هدایت می کنند. نوروز امسال کوردستان با رویکرد انتقادی با هدف رهایی‌بخش نوعی نگرش عام را بازنمایی می‌کند که قبل از هر چیز بر آزادسازی سوژه‌ها از موانعی که آن‌ها را از دستیابی به فرصت‌های برابر سیاسی – اجتماعی  و اقتصادی باز می‌دارد، متمرکز است. تلاشی است برای از میان برداشتن موانع برجای‌مانده از دوران گذشته تا به حال ، به‌ قصد تغییر رویکردها، رفتارها و کردارها در آینده و همچنین خواهان شکستن سلطه غیرمعقول و نامقبول برخی افراد یا گروه‌ها بر دیگران است که این از منظر فرانکفورتی ها ویژگیهای عقلانیت دوران مدرن است. عقلانیت ابزاری در جامعه مدرن امروزی با هدف سلطه و هژمونی در واقع عدم عقلانیت عقلانیت است و به قول هابرماس عقلانیت جامعه مدرن در کنش ارتباط آزاد انسان ها فارغ از هر نوع جبر ساختاری و فرهنگی و رهایی بخشی از سلطه است  که نماد و نشانگرهای حرکت به سوی این عقلانیت مدرن در مراسم نوروز امسال از سوی جامعه کوردستان قابل تامل است .
مراسم نوروز دو سال اخیر در کوردستان  نمادی از سپهر عمومی در عرصه ی اجتماعی شده ای است که مردم به عنوان کنشگران اجتماعی موضع گیری و جهت گیری هنجاری انجام دادند تا بر فرایند ساختار قدرت  تاثیرات آگاهی دهنده و عقلانی ساز بدهند. فراگیری و گستردگی مراسم نوروزی صاحیب سقز ، بوکان و ارومیه و… روند باز تولید و احیاء حوزه عمومی مفقود شده در جامعه کردستان بودکه تلاش می کند عدم عقلانیت نظام اجتماعی غالب را به سوی عقلانیت سوق داد .
در این مراسم هر کدام از عمل ها و نمادها معانی خاصی را متبادر می سازند نوع لباس و پوشش مردان ، پوشش مردانه دختران، شال دور گردن و جامانه ها، حرکات، ریتم ها،رقص ها، آوازها  همه به نوعی حرف می زنند و معانی، ارزش ها، آرمان ها و اهدافی درآنها مستتر است و این نماد و مصداقی از پویایی و کنشگری هدفمند جامعه کوردستان است. این یک گفتمان عینی جدیدی است که در مناسک  نوروزی بازشناسی و بازآفرینی شده است که در کنار رویکرد زیبایی شناختی و طبیعت گرایی متبلور شده در آن، مصائب و مسائل اجتماعی را منعکس و باز نمایی می کند. به طوری که اگر از منظر روانشناختی- اجتماعی هم به آن نگاهی بیندازیم مراسم نوروز امسال در واقع پدیده ای اجتماعی برای رهایی روانی و تخلیه درونی از مشکلات متعدد اقتصادی وفشار معیشتی تلنبار و تجمیع شده ساختار اقتصاد سیاسی مستولی شده برآنهاست . به طور کلی می توان از مراسم نوروز چنین استنباط کرد که  نوروز به مثابه رهایی از بدی ها و پلیدی ها و حرکت به سوی زیبایی ها وخوبی هاست .

پس نوروز را می توان بارویکرد های زیر مورد بررسی قرار داد .
1-رویکرد اجتماعی – فرهنگی
در مراسم نوروز مردم کردستان با روش کردن آتش و جمع شدن دور و برآن و پریدن از روی آن بدی و بد بیاری ها را از زندگی خود پاک می کنند و زندگی جدیدی را به امید خیر و برکت و وجود خوشی آغاز می کنند. در نوروز خانه تکانی می کنند . در نوروز خانواده های هسته ای به خانواده ی گسترده مجددا تبدیل می شوند در بزرگ خاندان سفره بزرگ رنگارنگ پهن می کنند و همه دور آن می نشینند و پس از آن  مردم لباس نو می پوشند و اقوام  و فامیل به دید و بازدید همدیگر می روند و با شادی و عطوفت در کنار همدیگر، غبار دل ها را می زدایند وغم و غصه،کدورت و ناراحتی را از بین می برند . کوسه گردی یکی دیگر از مراسم نوروز است که جهت شادی دل مردم و رهایی از درد و بلا  در شب قبل از تحویل سال انجام می شود که در همه ی این رسومات اجتماعی – فرهنگی، رهایی از ناپاکی و گرد و غبار خانه ها ، رهایی از هسته ی شدن خانواده، رهایی  از بیگانگی، غم و غصه و کدورتها نمایان است.
2- رویکرد تاریخی – سیاسی
نوروز یک واژة ترکیبی به معنای روز نو است وبا وجود تفاوت در چرایی و چگونگی آن  معنای مشترکی که از آنها استنباط می شود رهایی از تاریکی و حرکت به سوی روشنایی است و چگونگی آن در زمان و مکان های مختلف بر اساس شرایط آنها متفاوت بوده است و به مرور زمان دچار سیرورت و دگرونی گشته است .
امروز درباره منشا و فرایند به وجود آمدن نوروز، روایت های مختلفی وجود دارد که یکی از روایت ها به  تاج گذاری جمشید پادشاه پیشدادی بر می گرددکه زمان تاج گذاری نور تاج آن جهان را نورانی کرد و جهان را از تاریکی  به سوی روشنایی سوق داد .جمشید برای نخستین بار در فلات ایران دولت تشکیل داد و همراه آن جامعه‌ی ساده و فقیر را به سمت جامعه‌ای قانون‌مدار رهنمون کرد و تغییرات گسترده‌ای را در سطح معیشت و زندگی مردم ایجاد نمود و جامعه را از بی‌قانونی به سوی  قانون‌مداری گسیل نمود .
روایت دوم که از نظر جامعه کوردستان بیشتر مورد پذیرش است  قیام کاوه آهنگر در مقابل ضحاک ستمگر و به زانو در آورن و غالب شدن بر آن و رهایی مردم از ظلم و ستم او است.مردم این رهایی از ظلم و ستم را با روش کردن آتش روی کوهها و به منظور اطلاع رسانی به دیگران جشن گرفتند و این روز رهایی، نوروز مردم کوردستان است.آتش بر خلاف تصور دین پرستان که آن را نمادی از آتش پرستی زرتشتی می دانند نمادی از روشنایی و رهایی از ظلم و ستم است.
در کتاب اوستا چیزی به وضوح از نوروز گفته نشــده اســت اما در زبان پارسی میانه واژه ( Noc roc) یا «نوگروز» (Nogriz)آمده است که بعدا به زبان عربی »نیروز« شده است و مؤرخان، معادل اوستایی آن را «raocah navaka » گمان برده اند.
اما در کتاب شاهنامه فردوسی  روز تاجگذاری جمشید را نوروز نامیده است. چنین بیان می کند «به جمشید بر گوهر افشاندند/ مر آن روز را روز نو خواندند؛ سر سال نو هرمز فرودین/ بر آسوده از رنج تن دل زكین/ بزرگان به شادی بیاراستند؛ می ‌و‌ جام‌ و رامشگران خواستند/ چنین جشن فرخ از آن روزگار؛ به‌مانده از آن خسروان یادگار»
امروز نوروز با هر منشا پیدایشی و هر نوع چرایی و چگونگی آن، یک دیپلماسی عمومی مردم مبنا برای مطرح کردن خواسته ها و مطالبه گری شهروندان از حکومت هاست. همانطور که نوروز از منظر طبیعت گرایان به معنای عام، روزآغاز اعتدال بهاری است با رویکرد تاریخی – سیاسی منبعث از گفتمان جمشید و کاوه، به معنای اعتدال وعدالت اجتماعی، قانون مداری و رهایی از سلطه است.
3- رویکرد زیبایی شناختی و روانی
طبیعت در نوروز با پوشش رنگارنگ خود، منشا خلق و تولید آثار هنری و فرهنگی از دیرباز شده است. طبیعت آثار هنری ، تصورات و تخیلات، رویکرد و نگرش ها می آفریند و همین رویکرد و ذهنیت  زیباشناسانه، برخورد  و کنش با طبیعت را تعریف می کند و در قالب آثار هنری همچون نقاشی و تابلوهای رنگارنگ خلق شده و تلاش انسان برای حفظ محیط زیست پیرامون خود بازنمایی می گردد و یک رابطه دو سویه دیالکتیک عینیت – ذهنیت  را ایجاد می کند.  انسان در طول تاریخ همواره تلاش کرده است قدرت طبیعت را کنترل کند و این رابطه دیالتیک سوژگی و ابژگی را به نفع فاعل آن به پایان رسانند و بر مسائل و مشکلات طبیعت غالب گردند. نوروز نماد این تفکر فلسفی تسخیر ابژه توسط سوژه است . که از  سرما و بوران و مشقت های زمستان رهایی و به سوی بهار زیبایی طبیعت حرکت می کند که این فصل نو، زیبایی خاصی را خلق می کند و منجر به تسلی بخشی روح و روان انسان ها می گردد. به طور کلی نوروز نماد شادمانی و مهر ورزی مردم این دیار است .
4- رویکرد طبیعی و اقلیمی
برخی طبیعت گرایان نوروز را از منظر سیاسی رد می کنند و برای منشا پیدایش نوروز تغییرات طبیعی و اقلیمی قائل هستند و جریان جمشید و کاوه را نمی پذیرند و نوروز را سرآغازی دیگر زندگی دوباره طبیعت می دانند. نوروز در واقع رنسانس و بازتاب رســتاخیز طبیعت است که به تجدید حیات می انجامد. بهار که از راه می رسد، طبیعت جوانه می زند و نسیم باد نوروزی سمفونی سبز خویش را با رویش دانه ها و شکوفه ها و گلبرگها می سراید و زیست جهان طبیعی را پس از خفتن، دوباره معنا می بخشد. انسان ها هم به عنوان عضوی از نظام هستی همگام با اجزاء دیگر نظام طبیعی نیازمند زنده شدن و پوشش و سبز شدن مجدد هستند. این نو شدن فقط در ظواهر انسانی نیست بلکه ضروری است انسان ها از لحاظ جهان بینی، تفکر و اندیشه ، علم و آگاهی خود را تغییر، بازسازی و نو نماید.
از زمان باستان ایرانیان به طبیعت گرایش داشته اند و طبیعت را هم منشاء قدرت و هم منشا خیر و برکت و تامین نیاز ها دانسته اند و به همین دلیل مظاهر طبیعت از جمله آب ، خاک ،آتش و باد نزد ایرانیان مقدس بود و چنانچه در شاهنامه آمده است همواره از آن نگهبانی و پاسداری می کردند وانسان ها همواربه دلیل نیرومندی و قدرت طبیعت ، زیست جهان اجتماعی خود را با زیست جهان طبیعی همسو کرده اند.
با وجود تفاسیر و دیدگاههای مختلف از نوروز ،  میان ویژگیهای سیاسی، فرهنگی، زیبایی شناختی و طبیعت گرایی آن رابطه همگرایی چند سویه وجود دارد و نقطه اشتراک همه ی آنها رهایی بخشی از گرفتاری و مصائب طبیعی و اجتماعی است .
باید در ایام نوروز، در سطح شهر به جای ترقه بازی و کارهای مخاطرآمیز که با فلسفه نوروز تناقض و پارادوکس دارد. در کنار رقص، شادی و پایکوبی و دید و بازدید ها ، فعالیت های هنری، تابلوها و المان های نمادین  زیبا را خلق کنند و جملات قصار معنادار و هدفمند که اهداف و آرمان های نوروز را منعکس می کند در سطح شهر نصب و در شبکه های مجازی منتشر گردد که هم جنبه نشاط و شادی و زیبایی شناختی آن و هم جنبه حفظ و توسعه ی فرهنگی و همگرایی اجتماعی را داشته باشد به طوری که مراودات و تعاملات اجتماعی  را در سطح خرد و انسجام اجتماعی را در در سطح کلان در پی داشته باشد .